понедељак, 9 јуна, 2014 у 8:52AM

Da li su i u kojoj meri evropski istoričari postigli konsenzus oko krivnje neke od zaraćenih strana u Prvom svetskom ratu?

Nedavna anketa koju je februara 2014. sproveo BBC jasno ukazuje na odavno poznatu činjenicu – 90% svetskih istoričara prihvatilo je tezu, koju je pre pet decenija postavo nemački istoričar Fric Fišer, prema kojoj za Prvi svetski rat punu odgovornost snosi Nemačko carstvo. Niti jedan od autora koji su tokom prethodne dve godine objavili čitane knjige o uzrocima Prvog svetskog rata, nije ponudio nove i do sada nepoznate dokumente.  Reč je dakle o reinterpretacijama. Omiljena reinterpretacija poznatog, koju su dobrim delom prihvatili Kristofer Klark i Margaret Makmilan, ukratko glasi da se rat dogodio slučajno, sledom nepredviđenih okolnosti i da je Srbija – ali sada viđena kao zemlja terorizma (kakav poznaju posle 2001), nacionalizma, genocida (za koji tvrde da se dogodio u Srebrenici 1995) i totalitarizma – svojom nestabilnošću doprinela da do nepotrebnog rata i dođe.  Takve interpretacije su u potpunosti netačne. One su zasnovane na zanemarivanju bogate građe o austrougarskoj krivici za rat – pre svega je reč o zvanično objavljenim nemačkim i austrougarskim dokumentima o odgovornosti za rat koji su od strane tih država objavljeni  posle 1919. godine. Ovi autori zanemaruju dela izuzetnih savremenih istoričara kakav je recimo austrijski istoričar Manfred Rahuneštajner ili srpski autor Andrej Mitorivić.

Da li je, što se istoričara tiče, otklonjena krivnja s Gavrila Principa?

Gavrilo Princip je kriv za dvostruko ubistvo. To je nesumnjivo i čak ni on to nije poricao. Pitanje je da li je Princip bio terorista ili tiranoubica. Ako uzmemo u obzir da se zalagao za danas opšteprihvaćene vrednosti sobode i demokratije (opšte pravo glasa, slobodu štampe, socijalnu pravdu, ravnopravnost polova…) dok je Ferdinad oličavao režim koji je silom održavao obespravljenost većine građana Austrougarske  i autoritarni poredak, onda nema sumnje šta je i ko je bio Princip. Pomalo je tužno kada u Italiji recimo slave Aberdanka (atentatora na Franju Josifa kome je spomenik bio podignut dok je stari car i poglavar susedne države još uvek bio živ) a Principa grde kao „teroristu“. Slično je i sa Hrvatskom. Više atentata su u to vreme izvršili pravaši nego mladobosanci…  Ali tu je reč o tom potpuno neprihvatljivom i nečasnom stavu o „defektu“ kulture (bilo čije, u ovom slučaju srpske). U tome imaju pomoć plaćenika i profašističkih elemenata u Srbiji, od kojih su neki napravili političke, poslovne ali, sasvim nezasluženo, i književne karijere na rasističkoj mržnji prema jednom narodu.

Može li se očekivati i šta će koja od država bivše Jugoslavije potencirati u vezi s Prvim svetskim ratom?  Da li će razlike u udžbenicima rečenih država i narednih godina biti drastične?

Mislim da razlike u udžbenicima neće biti velike. Naučnici su uglavnom saglasni oko tumačenja uzroka i povoda Prvog svetskog rata. Svakako će u Hrvatskoj i Sloveniji biti potencirano viđenje događaja koje odstupa od Fišerovih teza, a odgovara idejama nemačkog i hrvatskog nacionalizma, ali to će biti jedna ili dve rečenice – o „velikosrpskoj zaveri“ koja je uznemiravala „Evropu“ i Principu kao eksponentu „srpskih službi“… Takvi stavovi samo nanose štetu demokratiji u ovim zemljama pošto su potpuno neistorijski. Zanimljivo je kako se stvari razvijaju u Federaciji Bosne i Hercegovine. Austrijskom stajalištu, koje bi rado prihvatili, smetaju činjenice. Recimo da je Princip bio zatočen u istoj ćeliji terezinskog zatvora u kojoj je ležao vođa poslednjeg muslimanskog otpora austrougarskoj okupaciji – Hadži-Lojo. Odatle to lutanje – od popularne narodnjačke pesme Safeta Isovića koja slavi Gavrila Principa, preko nedavne izjave Mehmeda Filipovića o Principu kao borcu za nezavisnu Bosnu (!) do izjave istoričara Husnije Kamberovića o atentatima koji su česti i specifični za Srbiju i kako veliki broj Srba odobrava i ubistvo Zorana Đinđića(!!!)…

Мože li se reći, a tako se učilo u Jugoslaviji, da su Srbija, Crna Gora i Belgija vodile odbrambene i oslobodilačke ratove? Kako su se vlasti SFRJ generalno odnosile prema tom ratu, osim što su nosioci Karađorđeve zvezde imali popust na železnici i neke dodatke na penziju?

Srbija 1914. godine nije napala Austrougarsku, već je Austrougarska napala Srbiju. Beč nije imao nameru da kazni stvarne ili navodne saučesnike (nalaz austrougarske istrage je pokazao da Srbija nije umešana u atentat) već da osvoji Srbiju i ukine njenu državnost. Takav plan je posle 1907. u potpunosti potisnuo raniji koncept pretvaranja Srbije u koloniju.  Vlasti SFRJ su imale negativan odnos prema Austrougarskoj i prihvatale su tezu o „odbrambenom“ i oslobodilačkom ratu, ali su u srpskim državnim i rojaističkim tradicijama videle veliku opasnost po sebe. Odatle taj složen i kontroverzan stav.

Koji su srpski mitovi o Prvom svetskom ratu i šta je zapravo istina? (primer koji ste naveli na predavanju u Zagrebu: U Srbiji tvrde da je ključni udarac centralnim silama zadao probij Solunskog fronta i brzi srpski prodor za oslobađanje Srbije, a na zapadu tvrde da je Centralnim silama kičmu slomila ofenziva na Zapadnom frontu).

Svaki veliki rat opterećen je mitovima. Veliko stradanje srpskog naroda u ratu i gorki mir sa neuspešnim ujedinjenjem koji je spoljni rat pretvorio u tihi unutrašnji, doprineli su stvaranju brojnih mitova. Postoji mit o velični srpskih pobeda. Pobede na Ceru i Kolubari jesu važni, časni i, u moralnom pogledu, veličanstveni trijumfi, ali njihov značaj za svetsko ratovanje je precenjen. I danas postoje mitovi o tome kako su srpske vojskovođe međunarodno cenjene zbog svojih pobeda. Postoje predrasude o savezničkimom prijateljstvu i izdaji. Srbe uticajni krugovi u SAD, SR Nemačkoj, Francuskoj i Britaniji danas ne mrze zato što su Srbi, pravoslavni i zato što možda žele ili su želeli da imaju svoju državu u Krajini ili Srpskoj. Ta mržnja ima korene i uzorke koji su duboko u društvima tih država. Slično je bilo i sa savezništvom. Što se tiče izdaje – onaj ko ne preuzme neke obaeze ne može ni da ih izneveri. U Hrvatskoj je rasprostranjena netačna teza da Srbiji 1915. nije nuđeno stvaranje velike države u kojoj bi bili Dubrovnik, Makarska, Split…  U Srbiji je rasprostranjeno uverenje da je u Srbiji bilo političkih snaga koje su tako nešto želele umesto jugoslovenskog ujedinjenja, kao i da je Srbija 1918. godine mogla da izabere takav put. Postoji i spomenuto uverenje o značaju Solunskog fronta.

Brojne su rasprave oko tačnog broj ubijenih i posledicom rata umrlih stanovnika Srbije…

Koji su službeno ustanovljeni ljudski i materijalni gubici Srbije u Prvom svetskom ratu? (poginuli, umrli, ranjeni i osakaćeni, trajno bolesni, otpremljeni u logore, uništene kuće, putevi i pruge, fabrike, opljačkana imovina…  , kao i demografski gubici i smanjenje proizvodnje u odnosu na predratni period)

Zvanično 1.247.000 poginulih i umrlih (stvarno se taj broj kretao između 900.000 i 1.000.000 – što je opet srazmerno najveće stradanje jednog naroda u Prvom svetskom ratu). Svakako je stradalo oko polovine muškog stanovništva. Milion ljudi je bolovalo od tifusa. Više od polovine nacionalnog bogatstva je uništeno. Zemlja je vraćena 190 industrijskih godina u prošlost.

Koliko je od tih gubitaka vezano uz albansku epopeju, koliko su Albanci, bilo na Kosovu, bilo u Albaniji, ubijali i pljačkali vojnike i civile, da li postoje suprotni primeri (npr. Esad paša Toptanija) i da li bi gubici bili značajno manji da su se na savezničke brodove u Medovi uz zarobljenike mogli ukrcati i civili i vojnici?

Tokom prelaska preko Albanije prema zvaničnom izveštaju poginulo je, umrlo, zarobljeno ili nestalo 243.877 vojnika i civila. Ovaj broj odnosi se i na vojnike koji su pred albanskim planinama u opštem rasulu odlučili da dezertiraju.  Reč je svakako o velikom stradanju. Cela jedna država nedeljama se u sred zime povlačila preko planina. Tokom povlačenja poginulo je ili umrlo najmanje 40.000 vojnika.

Srbija je imala sporazum sa legitimnom vladom Kneževine Albanije (Tiranski i Niški sporazum), vojsku, a posebno civile napadala su plemena koja su odranije bila u službi Austrougarske. Uostalom, upadom u Srbiju 1913. komandovali su i organizovali su ga austrougarski oficiri… Saveznici su odugovlačili i slabo orgnaizovali trasport srpskih prognanika. Samo je intervencija ruskog cara pomogla da bude izbegnuta potpuna tragedija srpskog naroda.

Šta može da se kaže o aktivnostima srpske vojske u Sremu i kakvi su tu gubici vojske i lokalnog srpskog stanovništva?

Srpska vojska je u Sremu ratovala kratko krajem leta 1914. godine. Posle početnih uspeha, dočekana oduševljeno od naroda ona je morala da se povuče uz ogromne gubitke. Stanovištvo je kasnije progonjeno.

U Hrvatskoj se vole hvaliti postojanjem Hrvatskog sabora i elemenata državnosti Hrvatske u Austrougarskoj, a pojedinci ističu da se nikakve odluke vezane unisu donosile bez sabora.

Može li se reći da je Hrvatska izvršila agresiju na Srbiju 1914?

Hrvatski narod je u svakoj Jugoslaviji imao daleko veća prava nego u Habsburškoj monarhiji. Razloge mržnji treba tražiti u prirodi savremenog nacionalizma, verskoj mržnji, neiživljenoj antireformacijskoj verskoj integraciji (zato genocid nad srpskim narodom u NDH više liči na jednu divovsku modernu Vartolomejsku noć nego na svog „roditelja“ – Holokaust). Hrvatska formalno nije izvršila agresiju na Kraljevinu Srbiju u meri u kojoj nije imala samostalnost. Treba reći da je u Hrvatskoj, zahvaljujući izbornom sistemu, na vlasti bila Hrvatsko-srpska koalicija. Narod je međutim većinom bio uz frankovce, koji su već tada stvarali ideološke osnove genocida i  HSS, čiji je negativan odnos prema srpskom narodu bio izvan svake sumnje.

Zna li se koliko je vojnih obveznika iz Hrvatske i Slavonije, odnosno Dalmacije, ratovalo u Srbiji i u kojoj meri su učestvovali u represalijama nad srpskim stanovništvom? Kako su se ponašali, pre svega Srbi – da li su se lako dali zarobljavati i da li su nakon zarobljavanja izražavali želju da se bore u redovima srpske vojske? Koliko je bilo solunskih dobrovoljaca iz Hrvatske?

Više od polovine pripadnika ausrougarske vojske koja je napala Srbiju bili su austrougarski Sloveni (u najvećem broju Hrvati, Česi, Srbi, Slovenci…). Učešće u represalijama je bilo značajno. Postoji vertikala koju je (za razliku od teze prema kojoj mnogi inistiraju u Zagrebu , Sarajevu i Prištini prema kojoj su Sv. Sava , Stefan Dušan, Garašanin, Pašić, Nedić, Ranković, Milošević  i Koštnica deo jedne istorijske „zločinačke vertikale“) lako dokazati – jedan od komandanata ekspedicije, nesuđeni guverner Srbije i ratni upravnik Bosne i Hercegovine general Stijepan Sarkotić kasnije će biti jedan od osnivača ustaškog pokreta – Pavelić –  radikalna hrvatska emigracija – Tuđman…

Kolika su stradanja srpskog stanovništva u BiH od strane austrougarskih vlasti, kao i od strane „šuckora“? (koliko je pobijeno pod nekom optužbom ili kao taoci, koliko je internirano).

Stradanje srpskog naroda u Bosni  Hercegovini bilo je izuzetno veliko. Više od 5.000 Srba je ubijeno – obešeno ili stradalo od šuckorskih progona. Zanimljiv je podatak da je leta 1914. došlo i do masakra srpskog stanovništva u Srebrenici.

Da li je Toplički ustanak 1917. bio jedini ustanak na područjima koje su okupirale Centralne sile?

Svakako nije bio jedini – ustanaka je bilo i recimo u ruskim zemljama i u arapskim oblastima Osmanskog carstva. Ovaj ustanak je bio svakako najveći i sa najtežim represalijama. U ustanku je u dva srpska okruga tokom dva meseca prema bugarskim izvorima stradalo otprilike isto onoliko ljudi koliko i ukupno na obema stranama za vreme Građanskog rata u Hrvatskoj.

Da li situacija u Evropi u nekoj meri danas liči na onu iz 1914. iako s nekim drugim savezima, kako se može pročitati u nekim medijima? Koje su sličnosti, a koje razlike?

Ne liči mnogo. U Evropi danas ne postoji sukob. Evropa danas nije ni središte Sveta. Sukob sa Rusijom više liči na 19. ili čak 18. vek, nego na 1914. godinu.

Kako su se u ratu razvijali odnosi srpskih i hrvatskih političara i koliko je Jugoslavija, odnosno Kraljevina SHS bila prinudno rešenje za Hrvatsku i Hrvate, kako se danas voli reći u Hrvatskoj?

Elita je u Hrvatskoj bila naklonjena jugoslovenskoj državi. Ta naklonost je delom bila proizvod vremena – faze u razvoju nacionalne svesti – a delom je bila plod pragmatizma. Hrvatska bi da je ostala sama, ukoliko bi uopšte postala nezavisna, bila svedena na oblasti banske Hrvatske sa delovima Slavonije i izlazom na more u Rijeci… Možda bi kasnije hrvatski nacionalni pokret uz pomoć Nemačke, crkve… izborio bolji status i obimnije granice, ali bi cena bila daleko skuplja. Najveća nesreća hrvatskog naroda u 20. veku nisu bili Pašić, Broz i Milošević… već Pavelić i Tuđman. Pavelićeve greške smo svi već osetili, Tuđmanove će na naplatu doći u budućnosti. Sa Mačekom i Mesićem (ili još bolje Račanom) bi daleko bolje jeftinije prošli.

Da li su Srbi i Srbija, ali i druge zemlje i narodi bivše Jugoslavije, izvukli ikakve pouke iz tog rata?

Mislim da jesu. Prošlo je stotinu godina, većina državnih, političkih, ideoloških i drugih koncepcija iz tog vremena su odavno prevaziđene.

Posted by Напредни клуб
Categories: Вести, Интервју